કપાસ, જેને “સફેદ સોનું” પણ કહેવાય છે, ગુજરાતની કૃષિ અર્થવ્યવસ્થાનો આધાર છે. 2024માં, ગુજરાતે 26.83 લાખ હેક્ટરથી વધુ વિસ્તારમાં કપાસની ખેતી કરી, જે દેશના કુલ ઉત્પાદનનો 25% ની આસપાસ છે . પરંતુ આ સફળતાની પાછળ ખેડૂતોના પરિશ્રમ, યોગ્ય ટેકનિક અને સતત શિક્ષણનો સમાવેશ થાય છે. મારા વર્ષોની કપાસ ખેતીના અનુભવમાં, મેં જોયું છે કે જ્ઞાન અને નવીન પદ્ધતિઓના અભાવે ઘણા ખેડૂતોને નુકસાન સહન કરવું પડે છે. આ બ્લોગમાં, તમે કપાસની ખેતીની A to Z માહિતી, વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિઓ અને વ્યવહારુ ટીપ્સ શીખશો, જે તમારી ઉપજ અને નફો વધારશે.
Table of Contents
કપાસ ખેતીની તૈયારી: માટી અને હવામાન
યોગ્ય માટીની પસંદગી
કપાસ માટે દોમટ માટી (Clay Loam) શ્રેષ્ઠ છે, જેમાં પાણીનો નિકાલ અને પોષક તત્ત્વોનું સંતુલન હોય. મારા ખેતરમાં, મેં માટીની pH 6-7 રાખવા માટે નિયમિત પરીક્ષણ કરાવ્યું, જે બીજના અંકુરણને 20% વધારે છે. માટીની તૈયારી માટે આ ICAR માર્ગદર્શિકા અનુસાર 2-3 વાર હળ ચલાવો અને કાર્બનિક ખાતર ઉમેરો. જમીનમાં પાણીનો યોગ્ય નિતાર જરૂરી છે. જો જમીનમાંથી પાણી ઝડપથી નીતરી જતું હોય તો, કપાસ લગભગ તમામ પ્રકારની જમીનમાં ઊગી શકે છે.
હવામાન અને સમય
હવામાન અને સમય
કપાસને 25-35°C તાપમાન અને 50-100 cm વરસાદ જોઈએ છે. ગુજરાતમાં, જૂન-જુલાઈમાં વાવણી અને ડિસેમ્બર-જાન્યુઆરીમાં કાપણી શ્રેષ્ઠ છે. 2019માં, મેં વાવણીમાં 10 દિવસ વિલંબ કર્યો, જેથી ઉપજ 15% ઘટી—સમયની અનિયમિતતા એ મોટું જોખમ છે. કપાસના છોડને તેજસ્વી સૂર્યપ્રકાશની જરૂર છે, ખાસ કરીને કળીઓ અને ફૂલોની વિકાસ અવસ્થામાં.
ખરીફ કપાસ: વાવણી – જૂન-જુલાઈ, કાપણી – ઓક્ટોબર-જાન્યુઆરી
ઉનાળુ કપાસ: વાવણી – ફેબ્રુઆરી-માર્ચ, કાપણી – જુલાઈ-સપ્ટેમ્બર
કપાસનું બિયારણ: ગુજરાત માટે શ્રેષ્ઠ વિકલ્પો
ગુજરાતમાં G. Cot 25, RCH 659, અને Hybrid 8 જેવી સુધારેલ પ્રજાતિઓ લોકપ્રિય છે. નીચેની ટેબલમાં મુખ્ય પ્રજાતિઓની તુલના છે:
| પ્રજાતિ | ઉપજ (ક્વિન્ટલ/હેક્ટર) | રોગ પ્રતિરોધકતા | પાક સમય (દિવસ) |
|---|---|---|---|
| G. Cot 25 | 18-20 | Medium | 160-170 |
| RCH 659 | 22-25 | High | 150-160 |
| Hybrid 8 | 20-22 | Low | 140-150 |
મારા પોતાના પ્રયોગોમાં, RCH 659 એ બોલવર્મ સામે શ્રેષ્ઠ પ્રતિકાર દર્શાવ્યો, પરંતુ તેને વધુ પાણીની જરૂર છે. ગુજરાત કૃષિ યુનિવર્સિટી પ્રમાણે, જલદી પાક લેવા માટે Hybrid 8 શ્રેષ્ઠ છે.
કપાસનું બિયારણ અન્ય દેશી પ્રકાર ;- દિગ્વિજય, વી-797, ગુજરાત કપાસ-13, ગુજરાત કપાસ-21, ગુજરાત કપાસ-23, સંકર જાતો: સ્થાયી જાતો કરતાં વધુ ઉત્પાદન આપતી નવી જાતો
સમસ્યાઓ અને સોલ્યુશન્સ: જંતુ અને રોગ નિયંત્રણ
મુખ્ય જંતુઓ
- બોલવર્મ: 40% ઉપજ ઘટાડે છે. જૈવિક નિયંત્રણ માટે Trichogramma કીટનો ઉપયોગ કરો.
- સફેદ માખી: નીમ તેલ અથવા ઇમિડાક્લોપ્રિડ સાથે સ્પ્રે કરો.
- એફિડ (Aphid) : સાબુ પાણીનો છંટકાવ, લેડીબગ જેવા પ્રાકૃતિક શત્રુઓ, જૈવિક નિંદામણ નિયંત્રણ
- તડતડી (Caterpillar): મેન્યુઅલ ક્લેકશન, બેક્ટેરિયલ કંટ્રોલ (Bacillus thuringiensis – Bt), બાયોપેસ્ટિસાઈડ
રોગ નિયંત્રણ
- Leaf Curl Virus: રોગગ્રસ્ત છોડને તુરંત દૂર કરો અને રોગરોધક પ્રજાતિઓ વાવો.
- ફૂટ રોટ: જલભરાવ ટાળો અને માટીમાં ટ્રાયકોડર્મા ઉમેરો.
- એકંદર સારી ખેતી પદ્ધતિ: પાક ફેરફાર, જમીન પરીક્ષણ, અને યોગ્ય પાણી વ્યવસ્થાપન
- જૈવિક ઉપાય: નીમ તેલ, લસણ-મરચાંનો છંટકાવ
- રાસાયણિક નિયંત્રણ: યોગ્ય માત્રામાં જંતુનાશક અને ફૂગનાશક ઉપયોગ
મેં 2020માં ફૂટ રોટની સમસ્યા ટાળવા ડ્રિપ સિંચાઈ અપનાવી, જેથી પાણીનો વપરાશ 30% ઘટ્યો અને રોગનું જોખમ ઘટ્યું.
ટિકાઉ ખેતી: ઓર્ગેનિક અને જળ સંચય
જૈવિક ખાતર અને કીટનાશક
ગોબર ખાતર, વર્મીકમ્પોસ્ટ, અને ગેાંડા ખાતરનો ઉપયોગ કરીને, મેં મારા ખેતરની માટીની સ્થિતિ 5 વર્ષમાં 70% સુધારી. ઓર્ગેનિક ફાર્મિંગ પર સંશોધન બતાવે છે કે જૈવિક પદ્ધતિઓ લાંબા સમયમાં ખર્ચ 20% ઘટાડે છે.
ગોબર ખાતર: પશુઓના મલમૂત્રમાંથી બને છે, નાઇટ્રોજન અને કાર્બનથી સમૃદ્ધ
કોમ્પોસ્ટ: પાંદડા, રસોડાના કચરાની સૂક્ષ્મજીવો વડે થતા વિઘટનથી બને છે
લીલું ખાતર: લીલા છોડ (સનહેમ્પ, ધૈચા) જમીનમાં દાબીને ઓર્ગેનિક પદાર્થ વધારવા માટે વપરાય
વર્મી કમ્પોસ્ટ: કેચાંઓ દ્વારા બાયો-કમ્પોસ્ટિંગ પ્રક્રિયા દ્વારા બને છે
નીમ તેલ (Neem Oil): મોશી, સફેદ માખી અને અન્ય ચૂસક જંતુઓ માટે અસરકારક
લસણ-મરચું સ્પ્રે: ચૂસક જીવાતો અને ફૂગજન્ય રોગો માટે
ટ્રાયકોટર્મા ફૂગ: મૂળના રોગો માટે અસરકારક
બેક્ટેરિયા આધારિત (Bt – Bacillus thuringiensis): ઈયળ નિયંત્રણ માટે ઉપયોગી
અગ્નિસ્થંભન (Ash and Cow Urine Mix): નાના જંતુઓ અને ફૂગનાશ માટે ઉપયોગી
2024માં, ગુજરાતમાં કપાસની ખેતીનો વિસ્તાર નોંધપાત્ર રીતે ઘટીને 26.83 લાખ હેક્ટર થયો હતો, જે અગાઉના વર્ષના 30 લાખ હેક્ટરથી ઘટાડો દર્શાવે છે. આ ઘટાડાનું મુખ્ય કારણ ખેડૂતોનું મગફળી જેવી અન્ય પાકોની તરફ વળવું છે, જે વધુ લાભદાયી સાબિત થઈ રહી છે. કપાસની ખેતીમાં આ ઘટાડાને કારણે મહારાષ્ટ્રે કપાસના ઉત્પાદનમાં ગુજરાતને પાછળ રાખી દેશનું અગ્રણી રાજ્ય બન્યું છે
જળ સંચયની તકનીકો
ડ્રિપ સિંચાઈ અને મલ્ચિંગથી પાણીની બચત થાય છે. ગુજરાત સરકારની અંતર્ગત, મને ડ્રિપ સિસ્ટમ પર 50% સબસિડી મળી.
વરસાદી પાણીનું સંચય (Rainwater Harvesting)
છત પરથી પાણીનો સંગ્રહ: વરસાદી પાણીને ગટરમાંથી નળી દ્વારા ટાંકીમાં એકત્રિત કરવું.
તળાવો અને ચેકડેમ: ખેતરોમાં નાના તળાવો અથવા ચેકડેમ બનાવી વરસાદી પાણી ભેગું કરવું.
પર્વત અને ટેકરી વિસ્તારોમાં કન્ટૂર પદ્ધતિ: જમીનના ઢાળ પ્રમાણે માટીના તટબંધો બનાવીને પાણી રોકવું.
સિંચાઈ માટેની પાણી બચત ટેકનિકો
ટપક સિંચાઈ (Drip Irrigation): પ્લાસ્ટિક પાઇપ દ્વારા સીધું મૂળ સુધી પાણી પહોંચાડવું, જે પાણીનો 50% સુધી બચાવ કરે.
ફુવારા સિંચાઈ (Sprinkler Irrigation): છોડ પર પાણી છાંટવાનું, ખાસ કરીને ડુંગરાળ અને સમતળ વિસ્તારમાં ઉપયોગી.
કુંડ સિંચાઈ: વૃક્ષો અને છોડની આસપાસ નાનું કુંડ બનાવવું, જેથી પાણી સીધું મૂળ સુધી જાય.
જમીન પર સૂકા પાંદડા, ઘાસ અથવા પ્લાસ્ટિક શીટ પાથરી પાણીની બરબાદી રોકી શકાય.
મલ્ચિંગ 30-40% પાણી બચાવે છે અને નિંદામણ નિયંત્રણમાં મદદ કરે છે.
ગ્રીન મલ્ચિંગ (લીલા છોડ) જમીન માટે વધુ પોષક અને ભેજ યથાવત્ રાખે છે.
ભવિષ્યની દિશા: ડિજિટલ ખેતી અને માર્કેટિંગ
ડ્રોન્સ, સોઇલ સેન્સર્સ, અને ફટાકડા એપ્સ જેવી ટેકનોલોજી ખેડૂતોને વાસ્તવિક-સમયની માહિતી આપે છે. મેં “કિસાન સાથી” એપ દ્વારા માર્કેટ ભાવ જાણીને મારી ઉપજ 10% વધુ ભાવે વેચી. e-NAM પ્લેટફોર્મ પર ઓનલાઇન વેચાણથી દલાલોની આશ્રિતતા ઘટે છે.
નિષ્કર્ષ
કપાસની ખેતીમાં સફળતા માટે વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિઓ, સમયનું પાલન અને સતત શિક્ષણ જરૂરી છે. મારા અનુભવ પ્રમાણે, ખેડૂતોએ સ્થાનિક કૃષિ સહકારી સમિતિઓ સાથે જોડાઈને જ્ઞાન શેર કરવું જોઈએ. જો તમે આ માહિતી ઉપયોગી ગણો છો, તો ગુજરાત કૃષિ યુનિવર્સિટી સાથે જોડાઈને નવીનતમ સંશોધનો મેળવો. યાદ રાખો: સમજદાર ખેતી એ સફળ ખેતીની ચાવી છે!
